Krąg z Krzyżowej (Kreisauer Kreis) zajmuje wyjątkowe miejsce wśród niemieckiej opozycji wobec reżimu nazistowskiego. Grupa ta, w porównaniu z innymi organizacjami antynazistowskimi, była niezwykle heterogeniczna. W jej skład wchodzili intelektualiści, urzędnicy, działacze społeczni i duchowni, reprezentujący bardzo różne opcje polityczne i światopoglądowe. Ludzie ci, działając ponad podziałami, wypracowali oryginalny program polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturowy dla powojennych Niemiec i Europy. Istotną częścią tego programu była zaś idea ścisłej współpracy narodów europejskich w ramach zjednoczonego politycznie kontynentu.
Krąg z Krzyżowej powstał w roku 1940 jako sieć kontaktów skupionych wokół dwóch inicjatorów: Helmutha Jamesa von Moltke, właściciela majątku w Krzyżowej na Dolnym Śląsku, oraz Petera Yorcka von Wartenburga. Grupa nie posiadała zwartej struktury, czy nawet nazwy („Kręgiem z Krzyżowej” nazwie ich dopiero Gestapo). Skupiała jednak przedstawicieli różnorodnych środowisk oraz opcji światopoglądowych, którzy nie mogąc pogodzić się z sytuacją panującą w Niemczech – oraz działaniami niemieckich wojsk w Europie – zdecydowali się opowiedzieć przeciwko rządom Adolfa Hitlera.
Członkowie grupy byli świadomi, że nie dysponują środkami oraz możliwościami przeprowadzenia zamachu na przywódców reżimu, a tym bardziej, aby dokonać zbrojnego przewrotu. Wierzyli, że siłowe rozwiązanie mogą zrealizować jedynie sami wojskowi. Poświęcili się więc opracowaniu programu ustrojowego dla powojennych Niemiec. Wierzyli, że militarna klęska nazistów jest nieunikniona, a zmiana w kraju możliwa jest przede wszystkim dzięki działaniom od wewnątrz.
Odbywali setki spotkań, w których jednorazowo, w obawie przed wzbudzeniem zainteresowania służby bezpieczeństwa, brało udział nie więcej niż kilka osób. Tylko trzykrotnie spotkali się w większym gronie. Miało to miejsce właśnie w majątku von Moltke, w Krzyżowej. Przez ten cały czas opracowywali plan konstytucji przyszłych, demokratycznych Niemiec. Przygotowali także koncepcje dotyczące ukarania zbrodniarzy wojennych oraz zadośćuczynienia dla krajów zaatakowanych i okupowanych przez hitlerowskie Niemcy. Zastanawiali się także nad takim kształtem przyszłej, zjednoczonej Europy, który nie dopuściłby do wybuchu dalszych konfliktów.
Przedstawiciele Kręgu z Krzyżowej nawiązali kontakty z przedstawicielami ugrupowań opozycyjnych w okupowanej Belgii, Holandii i Norwegii, oraz bezskutecznie próbowali uzyskać wsparcie ze strony Aliantów.
Za swoja działalność opozycyjną, oraz późniejsze zaangażowanie w przygotowany przez Clausa Stauffenberga zamach na Adolfa Hitlera (20 VII 1944 r.), dziewięciu członków Kręgu z Krzyżowej zostało skazanych na śmierć. Wyrok wykonano na ośmiu z nich – w tym na Helmucie Jamesie von Moltke oraz Peterze Yorcku von Wartenburgu.
Lista publikacji internetowych na temat Kręgu z Krzyżowej (wybór)
PL
- Tytuł: „Krąg z Krzyżowej”, Źródło: www.krzyzowa.org.pl, Link: http://krzyzowa.org.pl/index.php/pl/materialy/krag-z-krzyzowej
- Tytuł: „Krąg z Krzyżowej”, Źródło: www.krzyzowa.org.pl, Link: https://www.kreisau.de/pl/kreisau/kreisauer-kreis/
- Tytuł: Ale Historia „Kochankowie z Krzyżowej”, Aneta Augustyn [31.08.2012], Źródło: www.wyborcza.pl, Link: http://wyborcza.pl
- Tytuł: Opinie „Krąg z Krzyżowej” [11.12.2009], Źródło: www.wyborcza.pl, Link: http://wyborcza.pl
- Tytuł: „Nowy krąg Krzyżowej”, Gerhard Gnauck [17.11.2014], Źródło: www.tygodnikpowszechny.pl, Link: https://www.tygodnikpowszechny.pl/nowy-krag-krzyzowej-24933
- Tytuł: „70 lat temu został stracony Helmut James von Moltke” [22.01.2015], Źródło: dzieje.pl, Link: http://dzieje.pl/aktualnosci/70-lat-temu-zostal-stracony-helmut-james-von-moltke
DE
- Tytuł: „Kreisauer Kreis” , Źródło: www.krzyzowa.org.pl, Link: http://krzyzowa.org.pl/index.php/de/materialy/krag-z-krzyzowej
- Tytuł: „Kreisauer Kreis” , Źródło: www.fvms.de, Link: https://www.kreisau.de/de/kreisau/kreisauer-kreis/
- Tytuł: „Die zentralen The Kreisau CircleIdeen des Kreisauer Kreises” , Źródło: www.kreisau.de, Link: http://www.fvms.de/de/der-kreisauer-kreis-und-das-neue-kreisau/die-zentralen-ideen-des-kreisauer-kreises.html
- Tytuł: „Der Kreisauer Kreis: Eine große Koalition des Widerstandes”, Hannes Schmitz [17.02.2015] , Źródło: www.aachener-zeitung.de, Link:http://www.aachener-zeitung.de/lokales/dueren/der-kreisauer-kreis-eine-grosse-koalition-des-widerstandes-1.1029787
- Tytuł: „Der Kreisauer Kreis – Zeitleiste”, Frédérique Dantonel [5.04.2009] , Źródło:www.zukunft-braucht-erinnerung.de, Link: http://www.zukunft-braucht-erinnerung.de/der-kreisauer-kreis-zeitleiste/
ENG
- Tytuł: „Kreisau Circle” , Źródło: www.krzyzowa.org.pl, Link: http://krzyzowa.org.pl/index.php/en/materialy/krag-z-krzyzowej
- Tytuł: „The Kreisau Circle”, Źródło: www.kreisau.de, Link: https://www.kreisau.de/en/kreisau/kreisauer-kreis/
- Tytuł: „The main ideas of the Kreisau Circle” , Źródło: www.fvms.de, Link: http://www.fvms.de/en/the-kreisau-circle-and-the-new-kreisau/the-main-ideas-of-the-kreisau-circle.html
- Tytuł: „Der neue Kreisauer Kreis” Gerhard Gnauck , Źródło:www.iwm.at, Link: http://www.iwm.at/transit/transit-online/der-neue-kreisauer-kreis/
- Tytuł: „The Kreisau Circle” , Źródło: www.gdw-berlin.de, Link: http://www.gdw-berlin.de/en/recess/topics/12-the-kreisau-circle/
Bibliografia o Kręgu z Krzyżowej (wybór)
- Balfour Michael, Frisby Julian, Moltke Freya von, Helmuth James Graf von Moltke 1907–1945, Berlin 1984
- Bleistein Roman, Dossier: Kreisauer Kreis. Dokumente aus dem Widerstand gegen den Nationalsozialismus; Frankfurt a.M. 1987
- Brakelmann Günter, Christsein im Widerstand: Helmuth James von Moltke: Einblicke in das Leben eines jungen Deutschen, „Schriftenreihe der Forschungsgemeinschaft 20. Juli 1944 e.V.”, Bd. 11 (2008)
- Brackelmann Günter, Helmuth James von Moltke 1907–1945, Poznań 2009
- Brackelmann Günter, Peter Yorck von Wartenburg: 1904–1944 – eine Biographie. München 2012
- Fikus Sebastian, Niepokorni z Krzyżowej, Opole 2010
- Fikus Sebastian, Wizja powojennego państwa niemieckiego w koncepcjach Kręgu z Krzyżowej, Wrocław 2009
- Geyken Frauke, Freya von Moltke: Ein Jahrhundertleben, 1911 – 2010, München 2011
- Helmuth James Graf von Moltke. Völkerrecht im Dienste der Menschen. Dokumente, hrsg. und eingeleitet von Ger van Roon, Berlin 1986
Jonca Karol, Der „Kreisauer Kreis” um Helmuth James von Moltke und der deutsche Widerstand aus polnischer Sicht (1940–1944), [w:] Deutscher Widerstand. Demokratie heute, hrsg. von Huberta Engel, Bonn–Berlin 1992
- Jonca Karol, Doktryna polityczna arystokratycznej „opozycji” antyhitlerowskiej na Śląsku (1940–1944). Spór wokół Kreisauer Kreis, „Studia Śląskie”. Seria Nowa, t. 20 (1971)
- Jonca Karol, Helmuth James von Moltke (1907–1945). Portret lidera opozycji, [w:] Śląsk w myśli politycznej i działalności Polaków i Niemców w XX wieku, Opole 2001
- Jonca Karol, „Kreisauer Kreis” Helmutha Jamesa von Moltke, [w:] Z badań nad dziejami opozycji antyhitlerowskiej w Niemczech, wyd. A. Czubiński, Poznań 1989
- Jonca Karol, Myśleć z Moltkem – na drodze do powstania „Fundacji dla Porozumienia Europejskiego”, Świdnica 2003
- Jonca Karol, Prawo w koncepcjach śląskiej „opozycji” antyhitlerowskiej. „Kreisauer Kreis” Helmutha Jamesa von Moltke, „Studia Śląskie”. Seria Nowa, t. 21 (1972)
- Jonca Karol, Wyrok śmierci Trybunału Ludowego w sprawie karnej przeciwko Helmuthowi Jamesowi hr. von Moltke z 11 stycznia 1945 r., „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi”, t. 18 (1995)
- Maciejewski Marek, Krąg spiskowców z Krzyżowej (Kreisauer Kreis). Z dziejów opozycji antyhitlerowskiej w Trzeciej Rzeszy, „Acta Erasmiana” t. 2 (2012)
- Maier Hans, Krąg z Krzyżowej w niemieckim ruchu oporu, „Dokumentacja polsko-niemieckiej Grupy Kwirytów”, nr 1 (2010)
- Mann Gold, Helmuth James von Moltke, [w:] idem, Ludzie myśli, ludzie władzy, historia, wybrała, tł.,oprac. i posł. E Paczkowska-Łagowska, Kraków 1997
- Mehlhorn Ludwig, „Odrzucając kłamstwo”. Z historii oporu i opozycji antytotalitarnej w XX wieku, we współpracy z F Delp, A. Franke, K. Madoń-Mitzner, Krzyżowa 2012
- Moltke Freya von, Wspomnienia z Krzyżowej 1930–1945, Warszawa 2000
- Moltke Helmuth James von, Briefe an Freya 1939–1945, hrsg. von B. Ruhm von Oppen, München 1988
- Moltke Helmuth James von, Listy do Freyi 1943–1944, red. K Huszcza, H-Ch Trepte, Wrocław 2008
- Moltke Helmuth James von, Relacja z Niemiec w roku 1945. Ostatnie listy z więzienia Tegel w 1945 roku, Kraków 1993
- Moltke Helmuth James von i Moltke Freya von, Listy na pożegnanie (wrzesień 1944 – styczeń 1945), pod red. H. C. v. Moltke, U. v. Moltke, A. v. Zanthier, Kraków 2017
- Morawska Anna, Chrześcijanin w Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1970
- Morawska Anna, „Inne Niemcy” w Trzeciej Rzeszy, „Znak”, 1969, nr 9
- Philippi Klaus, Die Genese des „Kreisauer Kreises”, Stuttgart 2013
- Roon Ger van (hrsg.), Helmuth James von Moltke. Völkerrecht im Dienste der Menschen, Berlin 1986
- Roon Ger van, Neuordnung im Widerstand. Der Kreisauer Kreis innerhalb der deutschen Widerstandsbewegung, München 1967
- Rothfels Jan, Niemiecka opozycja przeciwko Hitlerowi, Warszawa 1997
- Ruchniewicz Krzysztof, Postrzeganie w Polsce niemieckiego antynazistowskiego ruchu oporu,„Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2002, nr 2
- Ruchniewicz Krzysztof, Krzyżowa ponownie (od)czytana, Wrocław 2017
- Scheffler Tomasz, Europa po Hitlerze. Ład międzynarodowy w koncepcjach konserwatywnej opozycji w Trzeciej Rzeszy, Wrocław 2006
- Scheffler Tomasz, Idea zjednoczenia Europy w myśli politycznej Kreisauer Kreis Helmutha Jamesa von Moltkego 1939–1944, „Studia nad Faszyzmem” t. 18 (1995)
- Scheffler Tomasz, Powojenne stosunki międzynarodowe i ich ideowe podstawy w koncepcjach „Kreisauer Kreis”, [w:] Dzieje Śląska w XX w. w świetle badań młodych historyków z Polski, Czech i Niemiec, red. K. Ruchniewicz, Wrocław 1998
- Skonieczny Tomasz, Żurek Robert, Odwaga i odpowiedzialność: 75. rocznica pierwszego spotkania Kręgu w Krzyżowej, „Magazyn polsko-niemiecki Dialog”, nr 2, 2017 (120)
- Żurek Robert, Partyzanci bez karabinów, „Tygodnik Powszechny”, nr 36, 2017
